W wyniku analizy zakładanych przemian w polityce gospodarczej Unii Europejskiej w latach 2007-2013, niezwykle ważnym zadaniem jest przebudowa istniejących do tej pory krajowych, regionalnych i lokalnych struktur społeczno-gospodarczych, zwłaszcza gospodarki rolnej, w celu dostosowania ich do zmieniających się uwarunkowań wynikających z postępujących procesów globalizującej się gospodarki.
W konsekwencji współczesne procesy przebudowy polskiego rolnictwa muszą więc z jednej strony nawiązywać do specyficznych cech społeczno-gospodarczych i kulturowych poszczególnych regionów, a z drugiej do nasilającej się konkurencji w gospodarce europejskiej i światowej[1].
Należy podkreślić, iż od kilkudziesięciu lat kraje Unii Europejskiej prowadzą wspólną politykę rolną, która ma do tej pory charakter protekcjonizmu. Polega ona na tym, że w wyniku rezygnacji z tańszego importu, ceny większości produktów rolnych są dotowane. To sztuczne podnoszenie cen uruchomiło tendencje do wzrostu produkcji rolnej. W efekcie kraje o dużym potencjale rolniczym mają nadwyżki żywności. Ich magazynowanie pochłania znaczne środki finansowe, stąd preferuje się ich eksport, oferując cenę eksportową niższą od cen zakupu, a różnica ta pokrywana jest ze środków budżetowych i dotacji. Wyłania się więc problem znacznego ograniczenia produkcji rolniczej, co wymaga dodatkowych działań administracyjnych. Obecne poszukiwania nowych dróg prowadzą do systematycznego obniżania kosztów produkcji na drodze podnoszenia kultury rolnej, zmian struktury upraw, silniejszego powiązania rolnictwa z przetwórstwem i działalnością marketingowa, zwłaszcza na potencjalnych rynkach zbytu.
W obecnej sytuacji wiodącym zadaniem polskiego rolnictwa jest więc konieczność wypracowania właściwych dróg dalszych przemian i przyjęcia takich instrumentów sterujących, które doprowadzą do ukształtowania się jego nowych konkurencyjnych struktur produkcyjnych. Poważne trudności w tym zakresie wynikają m.in. ze zróżnicowanej przestrzennie struktury agrarnej naszego rolnictwa, jego niskiej produktywności oraz dużego rozdrobnienia i rozkawałkowania gospodarstw. Wydaje się, iż przy formułowaniu koncepcji przemian współczesnych struktur rolnictwa należy zmierzać do wypracowania szeregu wariantów ich przebudowy w nawiązaniu do tradycji i zróżnicowań regionalnych. Należy podkreślić, że działania te musza wyzwolić oddolne inicjatywy, lokalne i regionalne, w celu sprawniejszej realizacji założonych celów.
Konieczność wypracowania regionalnych strategii rozwoju rolnictwa wymaga uwzględnienia wielu czynników, które kształtowały go w historycznym procesie przemian. W konsekwencji np. rolnictwo Polski południowo-wschodniej, w stosunku do innych obszarów Polski, odznacza sie największym rozdrobnieniem agrarnym, dużymi zasobami siły roboczej, znacznym bezrobociem zarejestrowanym i ukrytym, dużym stopniem przemian społecznych w zakresie pozarolniczej aktywizacji zawodowej ludności i znacznym udziałem byłej ludności dwuzawodowej (tzw. chłoporobotników).
Wychodząc naprzeciw współczesnym wyzwaniom, które przejawiają się w pilnej potrzebie restrukturyzacji polskiego rolnictwa i układów regionalnych, zwłaszcza Polski południowo-wschodniej, podjęto działania na rzecz powołania Stowarzyszenia Rozwoju Regionalnego i Lokalnego „PROGRESS” z siedzibą w Dzierdziówce, przy współpracy Sekcji Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddział w Krakowie, Société Académique Aube, Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, którego głównym celem będą działania na rzecz podniesienia poziomu gospodarowania, m.in. poprzez upowszechnianie na szczeblu regionalnym i lokalnym doświadczeń krajów ekonomicznie rozwiniętych (we Francji – zwłaszcza rolników departamentu Aube).
Idea powołania Stowarzyszenia Rozwoju Regionalnego i Lokalnego „PROGRESS” rodziła się od pierwszych wizyt grupy rolników francuskich w l993 roku na terenie Polski południowo-wschodniej, których inicjatorami byli ze strony polskiej Ryszard Maj, ówczesny dyrektor Wydziału Rolnictwa i Leśnictwa Urzędu Wojewódzkiego w Tarnobrzegu, a ze strony francuskiej – Władysław Fircowicz, zarządzający gospodarstwem rolnym o powierzchni 147 ha w Champigny-sur-Aube w departamencie Aube w Szampanii, członek kooperatywy SCARA. W wyniku wielu rozmów podkreślano, iż podstawowym warunkiem podniesienia efektywności gospodarki rolnej jest konieczność przebudowy struktury agrarnej oraz podniesienia poziomu wykształcenia właścicieli gospodarstw rolnych. W nawiązaniu do tych przesłanek, staraniem Ryszarda Maja wykonana została ekspertyza[2] dotycząca tendencji rozwoju rolnictwa województwa tarnobrzeskiego, w której przedstawiono zarysowujące się niekorzystne tendencje jego przemian. Prognoza ta była częściowo impulsem do poszukiwania dróg reformowania ówczesnej gospodarki rolnej i obszarów wiejskich, jeszcze w ramach centralnego systemu zarządzania.
Wydaje się, że jednym ze sposobów poszukiwania nowych kierunków rozwoju rolnictwa może być analiza przemian jego struktur dokonujących się już wcześniej w państwach ekonomicznie rozwiniętych. Do idei tej nawiązano we wcześniejszych opracowaniach, np. Kooperatywa SCARA – być może wzór do naśladowania, w którym przedstawiono drogę przemian rozdrobnionego rolnictwa w regionie Arcis-sur-Aube w ostatnich blisko 80 latach[3]. Następnie, uwzględniając związek rolnictwa z przemysłem, przedstawiono zarys kompleksu rolniczo-przetwórczego[4].
Znaczącym krokiem w tym zakresie była polsko-francuska konferencja w Trzydniku Dużym (gmina w województwie lubelskim) zorganizowana 12 lipca 1996 roku z inicjatywy Rady Gminy i wójta mgr inż. Franciszka Kwietnia, pod kierownictwem naukowym prof. zw. dr Kazimierza Zająca, przewodniczącego Komisji Nauk Ekonomicznych i prof. zw. dr hab. Antoniego Fajferka, przewodniczącego Sekcji Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddział w Krakowie, poświęcona wymianie doświadczeń w zakresie gospodarki rolnej na poziomie układu lokalnego. Przedstawione przez uczestników polskich i francuskich referaty oraz szeroka dyskusja, w której brali udział rolnicy z gminy Trzydnik Duży dotyczyły m.in. podstaw zarządzania rolnictwem i gospodarstwem rolnym, związku rolnictwa z przemysłem, funkcjonowania układów lokalnych, idei spółdzielczości rolniczej we Francji[5]. Relacje z tej konferencji i pobytu w Polsce przedstawiła towarzysząca grupie francuskiej dziennikarka Barbara Fircowicz w obszernym raporcie: De la transformation des exploitations agricoles Polonaises selon les experiences de La SCARA.
W niniejszym tomie prezentowana jest problematyka kształtowania się rolnictwa w departamencie Aube w latach 1958-1988, w świetle pamiętników i przemyśleń ludzi związanych bezpośrednio z gospodarką rolną. Poszczególne osoby podejmują różne aspekty funkcjonowania i rozwoju rolnictwa oraz jego otoczenia: instytucjonalnego, ekonomicznego, finansowego i społecznego. W przygotowaniu tekstów staraliśmy się możliwie wiernie oddać klimat i sposób prezentowania opinii i spostrzeżeń poszczególnych autorów dotyczących podejmowanych zagadnień.
Mamy nadzieję, że wobec konieczności wyboru kierunków przebudowy polskiego rolnictwa, zwłaszcza Polski południowo-wschodniej o dominującym udziale małych obszarowo gospodarstw rolnych, przedstawiona problematyka może być przydatna przy opracowywaniu strategii efektywnych dróg przemian wsi i gospodarki rolnej naszego regionu. W obliczu współczesnych wyzwań globalnych stawianych przed Unią Europejską, a także jej krajami członkowskimi i poszczególnymi regionami, racjonalne rozwiązania w tym zakresie są bardzo pilne.
Wydaje się, iż na szczególne podkreślenie zasługuje podejmowanie oddolnych inicjatyw poszczególnych rolników w zakresie samoorganizacji i włączania się do udziału w zarządzaniu gospodarką rolną oraz związanymi z nią instytucjami na poziomie samorządowego układu lokalnego.
Władysław Fircowicz, Ryszard Maj, Michał Woźniak, Zbigniew Zioło
[1] Na wagę tego zagadnienia wskazują zmieniające się w latach 1995-2000 np. plony pszenicy, które w Polsce średnio spadły z 36 q/ha do 32 q/ha, podczas gdy we Francji wzrosły z 65 q/ha do 71 q/ha, a w Niemczech z 69 q/ha do 73 q/ha.
[2] Szeja J., Zioło Z. Prognoza rozwoju rolnictwa województwa tarnobrzeskiego do 2010 r., PAN Oddz. w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Urząd Wojewódzki, Wydział Rolnictwa i Leśnictwa w Tarnobrzegu. Kraków-Tarnobrzeg 1989 r., s. 132, tab. 25, ryc. 15; Zioło Z., Woźniak M., Szeja J., Prognoza rozwoju zagłębia siarkowego do 2010 r., Kraków, czerwiec 1989 r., s. 216. Prace te wykonano w ramach Centralnego Programu Badawczo-Rozwojowego nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych” (kierownik programu prof. dr hab. inż. R. Ney); cel realizacyjny: Opracowanie teorii i kompleksowego ujmowania czynników ekologicznych, ekonomicznych i społecznych funkcjonowania zagłębi górniczych i przetwórczych, nr 14 (koordynatorzy prof. dr hab. A. Jankowska-Kłapkowska, Instytut Nauk Ekonomicznych AGH w Krakowie, prof. dr hab. B. Prandecka. Instytut Nauk Ekonomicznych PAN w Warszawie; temat badawczy: „Założenia dalszego rozwoju zagłębia siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy jakości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania” (kierownik tematu doc. dr hab. Z. Zioło). Częściowe wyniki badawcze zostały przedstawione w Zeszytach Badań Rejonu Tarnobrzeskiego, PAN Oddz. w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Urząd Wojewódzki w Tarnobrzegu, Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki ,,SIARKOPOL” w Tarnobrzegu. Kraków-Tarnobrzeg nr 1, 2, 3. 1988-1991. Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych. (red. Z. Zioło). Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich, Komisja Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Kraków-Warszawa 1991.
[3] Debelle L., Fircowicz W., Maj R., Richard H., Woźniak M., Zioło Z., Kooperatywa SCARA – być może wzór do naśladowania, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej PAN Oddział w Krakowie, nr 21, Kraków 1996. Praca tłumaczona na język francuski: La Cooperative SCARA peut-être un modele a suivre, Cracovie 1998. Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych. Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich, Komisja Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Kraków-Warszawa 1991.
[4] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych. Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich, Komisja Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Kraków-Warszawa 1991.
[5] Streszczenia referatów znajdują się w Sprawozdaniach z posiedzeń komisji naukowych PAN Oddz. w Krakowie, t. XL/2. lipiec-grudzień 1996, s. 24-40. Referaty: Zając K., „Zastosowanie metod ilościowych w ustalaniu kierunków przebudowy gospodarstw rolnych w świetle prac prof. dr hab. Jerzego Fiericha”; Zioło Z., „Kierunki przebudowy struktur rolniczych układów lokalnych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej”; Richard H., „Idea rolniczych kooperatyw we Francji”; Debelle L., „Funkcjonowanie i kierunki rozwoju kooperatywy SCARA”; Fircowicz W., „Rozwój i funkcjonowanie własnego indywidualnego gospodarstwa rolnego o obszarze 147 ha.”; Godard M., „Powstanie i rozwój własnego gospodarstwa rolnego o powierzchni 587 ha”: Debelle L., „Rozwój i funkcjonowanie spółki indywidualnych gospodarstw rolnych”; Woźniak M., Zioło Z., „Miejsce gminy Trzydnik Duży w rejonizacji województwa tarnobrzeskiego”; Zioło l., „Szkolnictwo ponadpodstawowe województwa tarnobrzeskiego jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego”; Maj R., Woźniak M., Zioło Z., „Funkcjonowanie lokalnego ośrodka przemysłu rolno-spożywczego jako czynnika podnoszącego efektywność działalności rolnictwa”.